علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی که پس از مرگ روح‌الله خمینی در خرداد ۱۳۶۸ جایگزین او شد، تاکنون با هفت رئیس‌جمهور آمریکا هم‌دوران بوده است: جرج اچ دبلیو بوش، بیل کلینتون، جورج دبلیو بوش، باراک اوباما، دونالد ترامپ (دوره اول)، جو بایدن و دونالد ترامپ (دوره دوم).
اظهارات و لحن خامنه‌ای دربارۀ هر یک از این رؤسای جمهور ایالات متحده، تحت تأثیر سیاست‌های آمریکا، شرایط داخلی ایران و تحولات منطقه‌ای و جهانی شکل گرفته است.
با استناد به نقل‌قول‌های کلیدی خامنه‌ای در تاریخ‌های مشخص و نگاهی به رویدادهای آن دوران، روند این تغییر لحن‌ها می‌تواند نشان‌دهندۀ اقتضائات مختلف زمانی، مکانی و سیاسی در ایران، منطقۀ خاورمیانه و تحولات بین‌المللی باشد.
نگاه تاریخی
۱. جورج اچ. دبلیو. بوش (۱۹۸۹-۱۹۹۳)
زمینۀ سیاسی: دورۀ بوش پدر با پایان جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱) و آغاز فشارهای آمریکا برای محدود کردن نفوذ ایران در منطقه همراه بود. روابط ایران و آمریکا در این دوره سرد و بدون تماس مستقیم بود.
۱۲ آبان ۱۳۶۸ (۳ نوامبر ۱۹۸۹) خامنه‌ای در دیدار با دانش‌آموزان گفت: «آمریکا دشمن اصلی انقلاب ماست و سیاست‌های آن در منطقه برای حفظ منافع خودش است، نه عدالت.»
یکم فروردین ۱۳۷۰ (۲۱ مارس ۱۹۹۱) در پیام نوروزی خود به جنگ خلیج فارس اشاره کرد و گفت: «آمریکا با حمله به عراق نشان داد که به دنبال سلطه بر منطقه است و ما باید هوشیار باشیم.»
لحن خامنه‌ای در این دوره انتقادی و هشداردهنده بود، اما به دلیل تمرکز ایران بر بازسازی پس از جنگ و عدم تقابل مستقیم با آمریکا کمتر تند و بیشتر متمرکز بر محکومیت سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا بود.
۲. بیل کلینتون (۱۹۹۳-۲۰۰۱)
زمینۀ سیاسی: در این دوران محمد خاتمی، رئیس‌جمهور وقت ایران، در مصاحبه‌ای با شبکه سی‌ان‌ان در دی ۱۳۷۶ (ژانویه ۱۹۹۸) پیشنهاد «گفت‌وگوی تمدن‌ها» را مطرح کرد و به‌طور غیرمستقیم و تلویحی خواستار گفت‌وگو با آمریکا شد. او گفت: «ما آمادۀ گفت‌وگو با مردم و دولت آمریکا بر اساس احترام متقابل هستیم.»
بیل کلینتون اما سیاست «مهار دوجانبۀ» ایران و عراق را دنبال کرد و تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را تشدید کرد (مانند قانون داماتو در ۱۹۹۶).
در روز ۱۲ آبان ۱۳۷۴ (۳ نوامبر ۱۹۹۵) علی خامنه‌ای در دیدار با دانش‌آموزان گفت: «آمریکا با تحریم‌ها می‌خواهد ما را تسلیم کند، اما ملت ایران مقاوم است.»
۱۲ اردیبهشت ۱۳۷۹ (۱ مه ۲۰۰۰) در دیدار با کارگران به پیشنهاد مذاکره اشاره کرد و گفت: «مذاکره با آمریکا زمانی معنا دارد که آن‌ها از دشمنی دست بکشند و عذرخواهی کنند.»
لحن خامنه‌ای در این دوره محتاط اما قاطع به نظر می‌رسید. او برای مذاکره شروط سختی مانند رفع تحریم‌ها و تغییر رفتار آمریکا را مطرح کرد که می‌توان گفت تحت تأثیر اصلاحات داخلی و تمایل دولت خاتمی به تنش‌زدایی بود.
۳. جورج دبلیو. بوش (۲۰۰۱-۲۰۰۹)
زمینۀ سیاسی: دوره بوش پسر با حملات ۱۱ سپتامبر، جنگ افغانستان و عراق، و نامیدن ایران به‌عنوان بخشی از «محور شرارت» (۲۰۰۲) توسط بوش همراه بود. ایران در ابتدای این دوران در افغانستان با آمریکا همکاری کرد، اما تنش‌ها با فشار بر برنامۀ هسته‌ای ایران افزایش یافت.
۱۲ آبان ۱۳۸۱ (۳ نوامبر ۲۰۰۲) خامنه‌ای در واکنش به اطلاق تعبیر «محور شرارت» از سوی بوش گفت: «بوش با این سخنان چهرۀ خبیث آمریکا را نشان داد... ما نه شروریم و نه تسلیم می‌شویم.»
یکم فروردین ۱۳۸۴ (۲۱ مارس ۲۰۰۵) او در پیام نوروزی آن سال گفت: «آمریکا با اشغال عراق و افغانستان به دنبال سلطه بر منطقه است، اما مقاومت ملت‌ها آن‌ها را شکست خواهد داد.»
لحن خامنه‌ای در این دوره تند و تقابلی شد. اتهامات بوش و تهدیدهای نظامی آمریکا باعث شد او بر کلیدواژه‌هایی چون مقاومت و خوداتکایی تأکید کند. همکاری محدود اولیه جمهوری اسلامی با آمریکا بر سر افغانستان به‌سرعت جای خود را به خصومت داد.
۴. باراک اوباما (۲۰۰۹-۲۰۱۷)
زمینۀ سیاسی: در این دوران اوباما با رویکردی دیپلماتیک، مذاکرات هسته‌ای را تسهیل کرد که نهایتاً به امضای توافق هسته‌ای موسوم به برجام (۲۰۱۵) منجر شد. او چندین نامه به خامنه‌ای نوشت و خواستار همکاری در مسائل منطقه‌ای شد، اما تحریم‌ها ادامه یافت.
۱۲ آبان ۱۳۸۸ (۳ نوامبر ۲۰۰۹) خامنه‌ای در دیدار با دانش‌آموزان و دانشجویان به مناسبت «۱۳ آبان؛ روز ملی مبارزه با استکبار جهانی» گفت: «اوباما حرف‌های عاقلانه‌ای زده که آمریکا به‌راحتی وارد جنگ نمی‌شود، اما تهدید تحریم‌ها نشان‌دهندۀ توهم است.»
چهارم آبان ۱۳۹۴ (۲۶ اکتبر ۲۰۱۵) خامنه‌ای دربارۀ پاسخ به نامۀ اوباما دربارۀ همکاری علیه داعش، گفت: «پاسخ محترمانه‌ای دادیم، اما به آمریکا اعتماد نداریم.»
۱۲ آبان ۱۳۹۴ (۳ نوامبر ۲۰۱۵):، پس از امضای برجام و مطرح شدن برجام دو و سه (مذاکره با آمریکا در مورد مسائل غیر هسته‌ای) از سوی حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت، خامنه‌ای موضع تندی گرفت و گفت: «مذاکره با آمریکا ممنوع است، چون آن‌ها از دیپلماسی برای نفوذ استفاده می‌کنند.»
لحن خامنه‌ای در این دوره اغلب محتاط و با استقبال مشروط به نظر می‌رسید. او به دیپلماسی فرصت داد، اما با بدبینی عمیق، مذاکره را به موضوع هسته‌ای محدود کرد و هشدارهای مکرری دربارۀ «نفوذ» آمریکا داد.
۵. دونالد ترامپ - دوره اول (۲۰۱۷-۲۰۲۱)
زمینۀ سیاسی: ترامپ با خروج از برجام در سال، سیاست «فشار حداکثری»، ترور قاسم سلیمانی، فرمانده وقت نیروی قدس سپاه، و تحریم‌های گسترده، روابط ایران و آمریکا را به‌شدت متشنج کرد.
۱۲ آبان ۱۳۹۶ (۳ نوامبر ۲۰۱۷) خامنه‌ای باز هم در دیدار با دانش‌آموزان گفت: «از این آقا (ترامپ) متشکریم که چهرۀ واقعی آمریکا را نشان داد... او دلقک‌صفت است.»
۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ (۹ مه ۲۰۱۸) خامنه‌ای پس از خروج آمریکا از برجام گفت: «ترامپ سبک‌مغز است و تصمیم او خباثت آمریکا را نشان داد.»
۱۳ دی ۱۳۹۸ (۳ ژانویه ۲۰۲۰) رهبر جمهوری اسلامی پس از ترور سلیمانی گفت: «انتقام سختی در انتظار جنایتکاران است... آمریکا باید از منطقه اخراج شود.»
لحن خامنه‌ای در این دوره تند، تمسخرآمیز و خصمانه بود. اقدامات تهاجمی آمریکا، به‌‌خصوص هدف قرار دادن قاسم سلیمانی، او را به رد کامل مذاکره و تأکید بر انتقام و مقاومت سوق داد.
۶. جو بایدن (۲۰۲۱-۲۰۲۵)
زمینۀ سیاسی: بایدن ظاهراً قصد احیای برجام را داشت، اما مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در آن دوران در نهایت به نتیجه نرسید. در ماه‌های پایانی دولت حسن روحانی، به نظر می‌رسید اراده سیاسی در رأس حکومت ایران بر احیای برجام با عاملیت دولت او نبود، در حدی که روحانی ۱۲ تیر ۱۴۰۰ (۳ ژوئیه ۲۰۲۱) در جلسه هیئت دولت گفت: «اگر به عباس عراقچی [مذاکره‌کننده ارشد وقت ایران] اختیار تام بدهیم، همین امروز می‌توانیم تحریم‌ها را برداریم.»
به این ترتیب تحریم‌ها ادامه یافت و تنش‌های منطقه‌ای، به ویژه با اسرائیل، تشدید شد.
۱۷ بهمن ۱۳۹۹ (۵ فوریه ۲۰۲۱) خامنه‌ای در دیدار با فرماندهان و جمعی از کارکنان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران گفت: «اگر آمریکا همۀ تحریم‌ها را لغو کند، ما به تعهدات برجامی برمی‌گردیم... عجله نداریم.»
۱۹ دی ۱۳۹۹ (۸ ژانویه ۲۰۲۱)، در اوج ترکتازی ویروس کرونا، آمار بالای مرگ‌ومیر مردم به علت ابتلا به این بیماری و تب‌وتاب مربوط به نبودِ واکسن در ایران، خامنه‌ای دربارۀ واکسن‌های آمریکایی گفت: «به این واکسن‌ها اعتماد ندارم و ورود آن‌ها اکیداً ممنوع است.»
۱۲ آبان ۱۴۰۰ (۳ نوامبر ۲۰۲۱) او در دیدار با دانش‌آموزان و دانشجویان به مناسبت «۱۳ آبان؛ روز ملی مبارزه با استکبار جهانی» گفت: «اوباما، ترامپ و بایدن فرقی ندارند... همه دشمن ایران هستند.»
لحن خامنه‌ای در این دوره محتاط اما بدبینانه بود. او مذاکره را مشروط به رفع تحریم‌ها کرد، اما به دلیل ناکامی مذاکرات و تداوم فشارها همچنان به «خوداتکایی» تأکید داشت.
۷. دونالد ترامپ - دوره دوم (ژانویه ۲۰۲۵-تاکنون)
زمینۀ سیاسی: ترامپ با رویکرد «صلح از طریق قدرت» به جمهوری اسلامی پیشنهاد مذاکره داد، اما ایران دریافت نامۀ ترامپ را ابتدا تأیید نکرد و بعد از مدتی به مذاکرۀ مستقیم و غیرمستقیم با نمایندگان آمریکا تن داد. خامنه‌ای همزمان هشدارهایی دربارۀ لزوم برجا ماندن برنامه هسته‌ای ایران و ادامه سیاست غنی‌سازی داده است.
خامنه‌ای در چهارم بهمن ۱۴۰۳ (۲۴ ژانویه ۲۰۲۵) در دیدار با جمعی از کارگزاران نظام گفت: «ترامپ ادعا می‌کند ایران ضعیف شده، اما آینده نشان خواهد داد چه کسی ضعیف است.»
در ۱۶ بهمن ۱۴۰۳ (۵ فوریه ۲۰۲۵) هم در دیدار با فرماندهان و کارکنان نیروی هوایی ارتش گفت: «مذاکره با آمریکا نه عاقلانه است، نه هوشمندانه و نه شرافتمندانه. تجربۀ برجام نشان داد.»
لحن خامنه‌ای تند اما تا روزهای پیش از جنگ اسرائیل و ایران کمی محتاط‌تر از دوران اول ترامپ بود. او مذاکره را رد می‌کرد، اما پاسخ‌هایش، احتمالاً به دلیل تجربه برجام و فشارهای اقتصادی، کمی دیپلماتیک‌تر به نظر می‌رسید.
عوامل کلی تغییر لحن خامنه‌ای در قبال آمریکا
سیاست‌های آمریکا: رویکرد دیپلماتیک دولت‌های وقت آمریکا (اوباما، کلینتون) لحن خامنه‌ای را محتاط‌تر کرده، در حالی که اقدامات تهاجمی (بوش پسر و ترامپ) به خصومت و تندی لحن او منجر شده است.
شرایط داخلی ایران: در دوره‌های بازسازی یا اصلاحات (کلینتون، اوباما) لحن او کمی کنترل‌شده و آرام‌تر بود، اما در زمان بحران اقتصادی یا سیاسی (ترامپ، بایدن) به مقاومت و خوداتکایی گرایش یافته است.
تحولات منطقه‌ای: تنش‌های منطقه‌ای، از جنگ در خلیج فارس تا ترور قاسم سلیمانی، همواره باعث تشدید لحن او شده است.
تجربۀ تاریخی: ناکامی مذاکرات و رویدادهایی مثل خروج آمریکا از برجام بدبینی خامنه‌ای را عمیق‌تر کرد و لحن او را در دوره‌های بعدی تندتر کرد.
به‌طور کلی لحن علی خامنه‌ای در دوران طولانی رهبری جمهوری اسلامی در مقابل آمریکا، از انتقادی و محتاط در اواخر دهه ۶۰ و اوایل ۷۰ شمسی (بوش پدر و کلینتون) به لحنی تند و تقابلی در دهه ۸۰ (بوش پسر)، سپس محتاط با دیپلماسی محدود در دهه ۹۰ (اوباما)، و نهایتاً خصمانه و مقاومتی در دهه ۸۰ (ترامپ و بایدن) تغییر کرد.
در دوره دوم ترامپ و تا پیش از جنگ ۱۲ روزۀ اسرائیل و ایران، لحن خامنه‌ای ترکیبی از تند و مخاصمه‌آمیز با چاشنی احتیاط بود. بی‌اعتمادی عمیق به آمریکا، فشار اقتصادی و تجربه‌های تاریخی مانند برجام را می‌توان از عوامل این تغییرات برشمرد.
علی خامنه‌ای در همۀ دوره‌ها بر کلیدواژه‌های «خوداتکایی و مقاومت» نیز تأکید کرده، اما شدت و لحن بیان این سیاست‌ها در کلام او بسته به شرایط متغیر بوده است.
خامنه‌ای پس از جنگ ۱۲روزه
رهبر جمهوری اسلامی پنجم تیرماه، دو روز پس از برقراری آتش‌بس بین ایران و اسرائیل که به جنگ شدید ۱۲ روزهٔ دو کشور پایان داد، در پیامی که در پناهگاهش ضبط شده بود، گفت «آمریکا هیچ دستاوردی از این جنگ نداشت» و ایران در این جنگ «سیلی محکمی به صورت آمریکا زده است».
